معرفی انواع معماری ایرانی
معماری ایرانی، که یکی از برترین بخش‌های هنر و فرهنگ ایران است، نشان‌دهنده خلاقیت و هویت ملی ایرانیان است. این هنر محلی با تاریخی طولانی، در دوره‌های مختلف تاریخی از جمله هخامنشیان، پارت‌ها، ساسانیان و حتی در دوران اسلامی برتری خود را حفظ کرده است. معماری ایرانی با استفاده از هندسه نمادین و فرم‌های خالص مانند دایره و مربع، نقشه‌هایی متقارن شامل حیاط‌ها و تالارهای مستطیل شکل را خلق کرده است.
عناصر معناداری مانند طاق، چهارایوانی و حیاط مرکزی، نمادهایی از این معماری هستند. معماری ایرانی، نه تنها نمایانگر زیبایی و هنر، بلکه نشان‌دهنده نوع نگرش مردم ایران به دنیای پیرامون خود است. این معماری، متاثر از مبانی فلسفی و فرهنگی است و کاری جمعی به‌حساب می‌آید. بناهایی که در این سبک خلق شده‌اند، حاصل کار ده‌ها، صدها یا هزاران نفر برای شکل دادن به یک بنا است. معماری ایرانی، برخلاف بسیاری از معماری‌های دیگر، بیشتر بر مبنای فضا محوری است.
این خصوصیت، معماری ایرانی را از بسیاری از سبک‌های دیگر متمایز می‌کند. در این سبک، فضا و حجم به عنوان عناصر اصلی در نظر گرفته شده‌اند. در نهایت، معماری ایرانی، نه تنها نمایانگر زیبایی و هنر، بلکه نشان‌دهنده فرهنگ، تاریخ، فلسفه و هویت ملی ایرانیان است. این هنر بومی، با وجود تحولات زمان و تغییرات فرهنگی، همچنان حفظ و ادامه یافته و به یکی از برجسته‌ترین بخش‌های هنر و فرهنگ ایران تبدیل شده است. معماری ایرانی یک دانش بومی با پیشینه‌ای طولانی است و یکی از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگ و هنر ایرانی به شمار می‌آید.
با دیدن آثار معماری، مجموعه‌ای از ارزش‌های عمیق و غنی فرهنگی و هنری ملت‌ها آشکار می‌شود. برای مثال، طاق، چهارایوانی و حیاط مرکزی عناصر معنادار معماری ایرانی هستند. معماری ایرانی متاثر از مبانی فلسفی و فرهنگی است و کاری جمعی به‌حساب می‌آید. بناهایی که در این سبک خلق شده‌اند، حاصل کار ده‌ها، صدها یا هزاران نفر برای شکل دادن به یک بنا است. معماری نشان‌دهنده نوع نگرش مردم یک کشور به دنیای پیرامون خود است.
برای همین، معماری بسیار فراتر از ساختن بناها و پایه و اساس زندگی تلقی می‌شود. معماری ایرانی نوعی دانش بومی با پیشینه طولانی است و یکی از مهم‌ترین بخش‌های فرهنگ و هنر ایرانی به شمار می‌آید این سبک معماری متاثر از مبانی فلسفی و فرهنگی است و کاری جمعی به‌حساب می‌آید در معماری ایرانی، علاوه بر خصوصیاتی چون تناسب و زیبایی سردرها و گنبدها و ایوان‌ها به کارگیری منطق ریاضی و عرفانی هم به چشم می‌خورد سبک‌های مختلفی در معماری ایرانی وجود دارد.
برخی از این سبک‌ها عبارتند از:
- سبک پارتی: در دوره اشکانی، سبک معماری پارتی بسیار مرسوم بود. پارت‌ها، که یکی از اقوام آریایی ایرانی بودند، در ابتدا در شمال خراسان زندگی می‌کردند. سبک معماری اشکانی نیز به عنوان یکی از سبک‌های معماری پارت‌ها شناخته می‌شود. این سبک معماری پس از حمله اسکندر به ایران رواج یافت و در دوره‌های اشکانی، ساسانی، صدر اسلام و حتی در برخی مناطق تا قرن سوم و چهارم هجری ادامه داشت. نیایشگاه آناهیتا، که در شهر کنگاور واقع در استان کرمانشاه قرار دارد، یکی از معروف‌ترین ساختمان‌های این سبک است.
- سبک پارسی: این سبک معماری از زمان حکومت هخامنشیان تا حمله اسکندر به ایران برقرار بود. این سبک با استفاده از سنگ‌های بریده و منظم، پاکتراش و گاهی صیقلی و با تهیه بهترین نوع مصالح با توجه به کیفیت، رنگ و دوام از هر جایی که ممکن بود، ایجاد شده است. تخت جمشید، که یکی از شهرهای باستانی ایران است و طی سال‌ها به عنوان پایتخت تشریفاتی امپراتوری هخامنشیان عمل کرده، یکی از بهترین و کامل‌ترین نمونه‌های سبک معماری پارسی است.
- سبک خراسانی: این سبک معماری که از قرن اول تا چهارم هجری در ایران رواج داشت، با ورود اسلام به ایران شکل گرفت. سبک خراسانی، که یکی از اولین سبک‌های معماری پس از اسلام است، در منطقه خراسان به وجود آمد. این سبک با استفاده از مصالح محلی و سادگی در طرح‌ها، بدون تقارن، و اجتناب از بیهودگی و تزئینات زیاد، معماری مردمی را نشان می‌دهد. برخی از بناهای مهم باقی مانده از این سبک عبارتند از مسجد فهرج، تاریخانه دامغان، و مسجد جامع نایین.
- سبک رازی: این سبک معماری که از قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم (دوران سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) رواج داشت، تمام ویژگی‌های مثبت سبک‌های قبلی را در خود جای داده است. سبک رازی، که تأثیرگیری از سبک پارسی و شکوه سبک پارتی و دقت سبک خراسانی را در خود نشان می‌دهد، با استفاده از مصالح با کیفیت و کار آجری دقیق، ساختمان‌هایی مستحکم و زیبا را خلق کرده است. این سبک با ابداعاتی مانند طاق و تویزه و تزئینات آجری، به غنای معماری ایرانی کمک کرده است.
- سبک آذری: این سبک معماری که به آذربایجان نسبت داده می‌شود، در دوره ایلخانی با بنیانگذاری هلاکوخان در مراغه شروع به توسعه کرد و تا آغاز دوره صفویان ادامه داشت. این سبک به دو دوره تقسیم می‌شود: دوره اول از زمان هولاکو و تبدیل شدن مراغه به پایتخت و دوره دوم آن از زمان تیمور و تبدیل شدن سمرقند به پایتخت.
سبک آذری با استفاده از اصول هندسی، ساختمان‌هایی با ارتفاع بالا، نماهای ساخته شده از سنگ، خشت و آجر و استفاده از کاشی‌های معرق و هفت‌رنگ در نمای ساختمان معروف است. برخی از بناهای برجسته این سبک شامل مسجد کبود در تبریز، مجموعه شیخ صفی الدین در اردبیل، مسجد جامع یزد، و گنبد سلطانیه می‌باشد.
این سبک معماری با تأکید بر عظمت و بلندی و القاء عمودیت بیشتر در بنا، از ویژگی‌های خاص خود را نشان می‌دهد. همچنین، تزئینات داخلی بنا با توجه به دیدگاه انسان طراحی شده و با افزایش ارتفاع، مقیاس تزئینات نیز بزرگتر می‌شود. ترکیب رنگ‌ها با ورقه طلا چنان تلالویی در فضا ایجاد می‌کند که احساس سنگینی را از بنا حذف کرده و در نهایت به آن سبکی و تعادل می‌بخشد.
معماری مدرن ایران
معماری مدرن ایران، که از دوره قاجار تا کنون ادامه دارد، شامل انواع مختلفی از سبک‌ها، روش‌ها و عناصر است. در این دوره، ایرانیان با «معماری اروپایی» در دوره قاجار آشنا شدند.
در این دوره، سبک‌های متنوعی شکل گرفته‌اند که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد:
- سبک ملی: این سبک معماری که در دوره مدرن ایران شکل گرفته است، با تمرکز بر استفاده از عناصر و الگوهای محلی و ملی در طراحی ساختمان‌ها پدید آمده است. این سبک به دنبال ایجاد توافق بین معماری مدرن و عناصر معماری و مصالح محلی و ملی است. در این سبک، عناصر معماری و مصالح مدرن در قالب و رنگ و بویی ایرانی در معماری نمایان می‌شوند.
- سبک بوم‌گرا: این سبک معماری که نیز در دوره مدرن ایران پدید آمده است، با تمرکز بر استفاده از مصالح و تکنیک‌های ساخت و ساز محلی و بومی ایجاد شده است. این سبک به دنبال استفاده از مصالح و تکنیک‌های ساخت و ساز محلی و بومی است تا بتواند به بهترین شکل ممکن با محیط زیست هماهنگ باشد و از منابع محلی استفاده کند. این سبک معماری به دنبال ایجاد تعادل بین نیازهای انسان و حفظ محیط زیست است.
- سبک مدرن: این سبک معماری که با الهام از معماری مدرن اروپا شکل گرفته است، از مصالح جدید مانند بتن، فولاد و شیشه و روش‌های نوآورانه در ساخت سازه‌ها استفاده می‌کند. این سبک با تمرکز بر خطوط واضح و جداکننده افقی و عمودی، طیف‌های رنگی خنثی و استفاده از آثار هنری و مبلمان همیشه مد، به دنبال ایجاد یک اثر چشم نواز با استفاده از مواد و مصالح در اشکال عمودی و افقی است. این سبک معماری در ایران همیشه در حال توسعه و خلاقیت‌های به روز بوده است.
- سبک نئوکلاسیک: این سبک معماری با الهام از معماری کلاسیک و استفاده از عناصر و فرم‌های آن در طراحی ساختمان‌های جدید ایجاد شده است. این سبک با تمرکز بر خطوط واضح و جداکننده افقی و عمودی، چیدمان متقارن و عناصر تزئینی هندسی، به دنبال ایجاد یک اثر چشم نواز با استفاده از مواد و مصالح در اشکال عمودی و افقی است. سبک نئوکلاسیک در ایران در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی به عنوان نمادی از تجددگرایی وارد ایران شد و معماری ایران را تحت تأثیر خود قرار داد.
- سبک پست مدرن: این سبک معماری که به عنوان پاسخی به معماری مدرن پدید آمده است، با تمرکز بر چندگانگی و تنوع در طراحی ساختمان‌ها شکل گرفته است. سبک پست مدرن در معماری به صورت نوعی معماری با گرایش به فرم‌های نئوکلاسیک اروپایی مورد استقبال قرار گرفته است. این سبک تا نیمه دوم دهه هشتاد میلادی به عنوان معماری پیشرو و فراگیر شناخته شد. در ایران نیز، سبک پست مدرن پس از انقلاب اسلامی مطرح شد، اما بیشتر آنچه در شهرهای بزرگ ایران، به خصوص در تهران، ساخته شد، تقلیدی از معماری غرب بود.
- سبک پس از انقلاب: این سبک معماری با تمرکز بر استفاده از عناصر و الگوهای اسلامی و ایرانی در طراحی ساختمان‌ها پس از انقلاب اسلامی ایجاد شده است. با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ و تحولات گسترده سیاسی – اجتماعی ناشی از آن، تغییرات عمده‌ای در روند معماری پیش و پس از انقلاب رخ داد. در هر حال، تلاش برای کسب هویت ایرانی – اسلامی در تمامی امور فرهنگی، از جمله معماری و شهرسازی، از مهم‌ترین پیامدهای این تحولات است که به شکل‌های متنوعی در معماری پس از انقلاب بازتاب یافته است.
هر یک از این سبک‌ها ویژگی‌ها و خصوصیات منحصر به فرد خود را دارند و با توجه به شرایط زمانی و مکانی، تأثیر متفاوتی بر معماری ایران گذاشته‌اند.
ویژگی‌های معماری ایرانی چیست؟
- درون‌مایه‌گرایی: در معماری ایرانی، ساختمان‌ها طوری طراحی شده‌اند که دور حیاط مرکزی قرار دارند. این حیاط مرکزی معمولاً فضای بازی است که باعث می‌شود نور و هوا به راحتی وارد فضاهای داخلی شود. این طراحی، فضای داخلی را با فضای بیرون ادغام می‌کند و احساس آرامش و صلح را ایجاد می‌کند.
- پرهیز از بی‌مصرفی: در معماری ایرانی، هیچ فضایی بدون فکر و برنامه‌ریزی ساخته نمی‌شود. هر فضایی کارکرد خاص خود را دارد و برای استفاده ماکسیمم از فضا طراحی شده است. این اصل نشان‌دهنده توجه به جزئیات و احترام به منابع است.
- مردم‌مداری و مقیاس طراحی: معماری ایرانی با توجه به انسان و نیازهای او طراحی شده است. تناسبات ابعاد و اندازه ساختمان‌ها با مقیاس انسانی هماهنگ هستند. این موضوع باعث می‌شود که فضاها برای استفاده انسان مناسب و راحت باشند. این اصل نشان‌دهنده توجه به راحتی و خواسته‌های انسان در طراحی فضاها است.
- سازگاری با محیط زیست: معماری ایرانی با توجه به بستر، طبیعت و اقلیم منطقه طراحی و ساخته می‌شود. این موضوع باعث می‌شود که ساختمان‌ها با محیط بیرونی هماهنگ باشند و به آن آسیبی نرسانند. از این رو، معماری ایرانی یکی از معماری‌های پایدار و محیط‌زیستی در جهان است.
- استفاده از مصالح بومی: یکی از ویژگی‌های برجسته معماری ایرانی استفاده از مصالح بومی در ساختمان‌ها است. معماران ایرانی به این موضوع که مصالح باید بومی باشند اهمیت فراوانی می‌دادند. این موضوع باعث می‌شود که ساختمان‌ها با محیط بیرونی هماهنگ باشند و به آن آسیبی نرسانند. همچنین، استفاده از مصالح بومی کمک می‌کند تا ساختمان‌ها با شرایط آب و هوایی منطقه سازگار باشند.
این خصوصیات، به همراه اصولی که قبلاً بیان شد، معماری ایرانی را به یکی از سبک‌های معماری منحصر به فرد و بی‌نظیر در جهان تبدیل کرده‌اند. معماری ایرانی با توجه به نیازهای انسان، شرایط آب و هوایی، فرهنگ محلی و استفاده از مصالح بومی، طراحی شده است. از این رو، معماری ایرانی نمونه‌ای از معماری متناسب با محیط، پایدار و محیط زیستی است.
